1- فاتحه [گشاینده]

چون قرآن با این سوره شروع مى‏شود و این سوره آغازگر قرآن است، «فاتحه‏» نامیده مى‏شود. بخاطر حمد و ستایشى که در این سوره از خداوند بعمل آمده نام دیگرش سوره «حمد» است. و نیز بنام «شکر» و «وافیه‏» و «نور» هم از آن یاد مى‏شود. نام دیگرش «سبع المثانى‏» است و نیز «ام الکتاب‏». امام صادق(ع) فرموده است: سوره‏اى که اولش ستایش، وسطش اخلاص و آخرش نیایش است. (تفسیر برهان ج 1 ص 42.)

این سوره 7 آیه دارد و در سال سوم بعثت آمده و چهل و سومین سوره است که در مکه نازل شده است. بعضى هم این سوره را اولین سوره دانسته‏اند.

2- بقره [گاو ماده]

در آیات 17 تا 73 این سوره داستان فرمان خدا به بنى اسرائیل، مبنى بر کشتن و ذبح کردن گاو، بیان شده است.

این سوره کلا در مورد مؤمنین و مشرکین و منافقین و خلقت آدم و بدعتهاى اهل کتاب و ماجراهاى موسى و بنى اسرائیل و بناى کعبه توسط حضرت ابراهیم و نعمتهاى خداوند و مسائل قصاص و وصیت و قتال با مشرکین و نکاح و طلاق و ربا و مجادله ابراهیم با مشرکین بر سر اعتقاد به توحید و تغییر قبله و احکامى از حج و ارث و روزه و ... مى‏باشد. آیة الکرسى، آیه 255 این سوره است.

286 آیه دارد و بیشتر آیاتش در مدینه و پس از هجرت نازل شده است.

3- آل عمران

عمران پدر حضرت مریم بود. خاندان عمران عبارت مى‏شود از عمران و همسرش و مریم و عیسى. در آیه 33 مى‏خوانیم:

«خداوند، آدم و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید.»

در این سوره، که 200 آیه دارد و در سال سوم هجرت در مدینه نازل شده است از توحید و مقاومت در برابر دشمنان و مردم شناسى و در رابطه با جنگ بدر و احد و زندگى مسلمین در آن فراز و نشیبها، سخن مى‏گوید. در بخشى هم ولادت مریم و عیسى و نصارى و مجادله با اهل کتاب مطرح است و از شیوه‏هاى عمل مخالفان و مخالفت‏هاى یهودیان هم سخن به میان آمده است و در کل، بشارتى براى اصحاب پیامبر است. میان آمده است و در کل، بشارتى براى اصحاب پیامبر است.

4- نساء [زنان]

در قسمتهائى از این سوره، مسائل و احکامى درباره ازدواج با زنان و حقوق آنان و روابط خانوادگى و حل اختلافات و مسئله ارث و طلاق و ... بیان شده است. از آیه 136 به بعد، تشریح روحیات منافقین است.

از موضوعات دیگر این سوره، احکام نماز و جهاد و هجرت و شهادات و تجارت، حالات اهل کتاب، و همچنین شئون جامعه اسلامى است که بر ویرانه‏هاى سنت‏هاى جاهلى بنا مى‏شود. و دستورات اجتماعى اسلام در این سوره ذکر شده است.

این سوره در مدینه و پس از هجرت نازل شده است. و 176 آیه دارد.

5- مائده [سفره و خوان غذا]

در آیه 112 تا 115 حواریون و پیروان عیسى(ع) از او درخواست مى‏کنند که براى اطمینان بیشتر، خداوند از آسمان، خوان غذا فرود آورد. و عیسى از خداوند مى‏خواهد که:

«پروردگارا! براى ما غذائى از آسمان نازل کن تا براى اول و آخر ما عید باشد و نشانه‏اى از تو ... ».

نام دیگر سوره، «عقود» است. این سوره داراى 120 آیه است و پس از هجرت، در مدینه جزء آخرین سوره‏هائى است که نازل شده و عمدتا تاکید آیاتش بر بناى اجتماعى اسلامى، بر پایه بینش توحیدى و مبارزه با خرافات و شرکها و تاسیس روابط صحیح اجتماعى و احکام حلال و حرام مى‏باشد. حرمت‏شراب و قمار، در آیه 90 آمد است.

و از این رهگذر، مسائلى از عهد و پیمان و حدود و قصاص و داستهائى از هابیل و قابیل و از بنى اسرائیل نیز بیان شده است، که در زمینه مسائل حقوقى و جزائى مى‏باشد. مطالب مربوط به غدیر خم در آیات 3 و 67 بیان شده است.

6- انعام [احشام و چهارپایان]

در قسمتهائى از آیات 136 تا 144 و رسوم و سنت‏هاى جاهلى را در باره گاو و گوسفند و شتر و بز و قربانى و گوشت آن بیان کرده و در اصلاح عقائد انحرافى آنان در مورد این حیوانات کوشیده است.

تلاش همیشگى قرآن در اصلاح «عقیده‏» انسان بخصوص در مورد الوهیت و عبودیت، در این سوره روشن است و در همین باره به مسائلى از قبیل توحید و نبوت و معاد و احتجاج با مشرکین و برخى وظائف شرعى پرداخته است.

این سوره 165 آیه دارد و جز 6 آیه، بقیه در مکه و قبل از هجرت نازل شده است و بنا به نقلى آیات 20، 23، 91، 93، 114، 140، 151، 152، 153، از این سوره، مکى است. این سوره، پس از سوره «حجر» نازل شده است. سوره «حجر» نازل شده است.

7- اعراف [جائى است میان بهشت و جهنم]

در آیات 45 تا 48 از گروهى که در قیامت، در اعراف خواهند بود یا مى‏کند و از خطاب‏هاى آنان با اهل بهشت، در رابطه با اعمال و پاداشها سخن مى‏گوید. بنا به تفسیرى هم، این اصحاب اعراف، ممکن است ائمه باشند که در حدیث است که:

«نحن الاعراف‏» - ما اعرافیم که یاران خود را مى‏شناسیم و هر کس که ما را بشناسد و ما او را بشناسیم وارد بهشت مى‏شود.(تفسیر البرهان ج 2 ص 17.)

این سوره، بیشتر روى سخن با مشرکین دارد و نیز مؤمنین، و از سرنوشت انسانها در طول تاریخ در رابطه با وفا به عهد خدائى و نیز فرجام کار انسان در آخرت، و عذاب و پاداش و عرش و ساعت و قرآن و ... سخن مى‏گوید و از آیه 148 به بعد، اشاره به رجعتى که در قوم موسى بصورت گوساله پرستى پیدا شد مى‏کند. خطاب «یا بنى آدم‏» چندین بار تکرار شده و لحن هشدار دهنده دارد. این سوره در مکه و قبل از هجرت نازل شده و 206 آیه دارد. هشدار دهنده دارد. این سوره در مکه و قبل از هجرت نازل شده و 206 آیه دارد.

8- انفال [منابع و ثروت‏هاى عمومى در طبیعت]

در نخستین آیه این سوره، حکم ثروت‏هاى عمومى و اینکه از آن کیست و چگونه و در چه راهى مصرف مى‏شود، بیان شده است این سوره به نام «بدر» هم گفته شده زیرا پس از هجرت به مدینه و وقوع جنگ بدر در ماه رمضان، این سوره در سال دوم هجرى نازل شده است و متضمن مسائلى مربوط به جهاد و غنائم و انفال و هجرت مى‏باشد.

نزول این سوره پس از اولین حرکت مسلحانه مسلمانان (جنگ بدر) درخور تامل و دقت است. به جمع‏بندى نقاط قوت و ضعف و ارزیابى عمل مسلمین پرداخته و رهنمودهاى متناسبى مى‏دهد.

این سوره 75 آیه دارد و نود و سومین سوره‏اى است که نازل شده است.

9- توبه [بازگشت]

در آیه 2 سخن از این است که اگر مشرکین از راه کج و انحرافى خویش باز گردند و حق را بپذیرند به نفع آنهاست.

این سوره، بخصوص در 40 آیه اول، اعلام جنگ با مشرکین و منافقین و اولتیماتوم با آنهاست و (آخرین حرف)ها را با آنها مى‏زند. و بخاطر همین لحن حاد، بدون «بسم الله الرحمن الرحیم‏» شروع مى‏شود.

از آخرین سوره‏هاى نازل شده در سال هشتم هجرى و به روایتى در سال نهم در مدینه است و از نظر ترسیم خط مشى حکومت اسلامى با قبایل و گروه‏ها و جناحهاى مخالف و روش سیاسى اسلام، در روابط و عملها، اهمیت‏خاصى دارد.

روحیه شهادت طلبى مسلمین و رسیدن به «احدى الحسنیین‏» در آیه 52 مطرح شده است و در آیه 107 ماجراى مسجد ضرار و توطئه منافقین بیان گردیده است.

نام دیگر این سوره «برائت‏» است. بنا به اعلان برائت و بیزارى نسبت به مشرکین پیمان شکن. و بهمین جهت هم در اول سوره بسم الله ... نیست زیرا بسم الله نشان امان و رافت است و سوره برائت، بر داشتن امان است و در آن، شمشیر است.(از على علیه السلام. به نقل مرحوم طبرسى.)

در این سوره، مفصلا درباره منافقین بحث‏شده است و مشت آنان را در رابطه با مسائل مبارزاتى و اقتصادى باز کرده است و به همین جهت نام دیگرش «فاضحه‏» یعنى رسوا کننده است. داراى 129 آیه است.

10- یونس [نام یکى از پیامبران]

در این سوره که 109 آیه دارد و در مکه نازل شده، علاوه بر یادى از یونس پیامبر، مسائلى در مورد توحید و رسالت انبیاء و سرگذشت امتهاى گذشته بمیان آمده است. که قوت قلبى براى مسلمین است و عبرتى است براى مخالفان عنود و سرکش. بخصوص سرگذشت هلاکت بار فرعون و سپاه او و غرق شدنشان.